We are pleased to announce the signing of a Memorandum of Understanding (MoU) between the Nepal Center for Disaster Management (NCDM) and the Istituto Nazionale di Oceanografia e di Geofisica Sperimentale – OGS SGONICO, Italy. This collaboration marks a significant step forward in disaster management, with a particular focus on earthquake mitigation.

The MoU, signed by Prof. Dr. Bishal Nath Upreti, President of NCDM, and Prof. Nicola Casagli, President of OGS, outlines a comprehensive framework for cooperation. This framework includes initiatives such as sharing infrastructural facilities, collaborating on research related to earthquake hazard and risk assessment, and jointly developing outreach and early warning systems. The agreement emphasizes the mutual exchange of expertise and resources to address the persistent challenges posed by natural disasters.

This partnership aims to foster a collaborative and proactive approach to disaster mitigation, contributing to the well-being and safety of communities in Nepal and beyond.

 

NCDM President Prof. Bishal Nath Upreti laid the foundation stone on March 8, 2023, amidst a brief ceremony to build a hi-tech kitchen building based on state-of-art technology for the students of Bageswori High School, Malekhu, Dhading. The total cost of the building is estimated to be NPRs. 20 million. Nepal Hilfe Kulmbach (NHK), Germany has generously funded the building construction through NCDM. Prof. Upreti has been tirelessly working very hard and devoting his precious time to helping the school students by availing scholarships and developing the school’s physical facilities for 40 years. This kind of noble initiative has contributed to the development of education, health, and the environment of Malekhu and the vicinity.

१. पृष्ठभूमि

नेपाल भूकम्प, बाढी, पहिरो, आगलागि, तातो हावा (लू), शीतलहर, चट्यांग, हुरी बतास, असीना, खडेरी, महामारी आदि जस्ता प्रकोपहरुबाट ग्रस्त छ । प्राकृतिक जोखिमहरुका कारण हुने विपद्ले गर्दा व्यापक जनधनको क्षति भईराखेकोछ ।

२. पोखरी उत्खननको औचित्य (Justification for the Pond Construction)

पोखरी उत्खननबाट निम्न अनुसारको फाइदा हुने देखिएको छ ।

२.१. पोखरी उत्खननद्वारा बाढी पहिरोको रोकथाम
पोखरी बनाएको खण्डमा बाढी तथा पहिरो रोकथाम गर्न सकिने भएकोले आज भन्दा २३०० वर्ष अगाडि चाणक्यले आफनू कृति अर्थशास्त्रमा जलाशय बनाउने सुझाव दिएका छन् । यसैलाई अनुसरण गरेर काठमाडौं उपत्यकाका तिनै शहरमा पुखु अर्थात पोखरीहरु बनाएको अझै पनि देख्न सकिन्छ भने जनकपुर लगायत मधेशमा ठूला ठूला पोखरी र पहाडमा आहाल बनाउने प्रचलन थियो । अहिले त्यो परम्पराको परित्याग गरिएकोले पहिरो तथा डुबानको समस्या सामना गर्नु परिरहेको छ । विभिन्न अध्ययनले पोखरी बनाएको खण्डमा बाढी नआउने र आए पनि कम गतिमा आउने प्रमाणित गरेका छन् ।

२.२. पोखरी उत्खननद्वारा पहिरोको रोकथाम
पहाडमा समतल जमिनको उपलब्धता अनुसार साना ठूला पोखरी बनाएको खण्डमा पहिरो रोकथाम गर्न सकिन्छ । विश्वमै सुप्रशिद्ध चीनको थ्रि गोर्ज ड्याममा गरिएको एक अध्ययनले के देखाएको छ भने यसको समिपमा रहेका पहाडमा अवस्थित पोखरीले गर्दा यसमा गेगरको मात्रा कम भएको छ । पहाडको टुप्पादेखि तल सम्म गुरुत्वले गर्दा अति बेगमा पानीको प्रवाह हुने भएकोले पहिरो आउने हो । यस्तो घटना खोल्सामा बढी देखिन्छ । त्यसकारण यस्ता पोखरी खोल्साको माथि, दॉयॉ तथा बॉयॉ बनाउन सकियो भने पहिरोको रोकथाम हुन सक्तछ ।

२.३. पोखरी उत्खननद्वारा डढेलोको रोकथाम
पोखरीको सामिप्यमा तापक्रम कम तथा आद्रता बढी भएको जनकपुर तथा पाटनको पिम बाहमा गरिएका विद्यावारिधि तथा स्नातकोत्तर तहका अनुसन्धान कार्यले देखाएका छन् । जंगलमा पोखरी बनाउन सकियो भने ड‘ढेलो लाग्ने संभावना कम र लागी हाले पनि ड‘ढेलो पोखरीमा भएको पानीको संपर्कमा आएर निभ्ने वा पोखरीको पानीबाट निभाउन सकिने संभावना रहन्छ । यसरी पोखरी खनेको खण्डमा डँढेलोको जोखिम कम हुने र नियन्त्रण गर्न सकिने संभावनालाई नकार्न सकिदैन ।

२.४. पोखरी उत्खननद्वारा प्रदूषणको रोकथाम
गत बर्ष देशमा व्यापक रूपमा डढेलो लागेर प्रदूषण नाटकीय रुपमा बढेको थियो । यति सम्म कि सरकारले आवश्यक काम नभए बाहिर नजाने र घरमा नै रहने सूचना पनि जारी गरेको थियो । पोखरी खन्नाले ड‘ढेलो कम हुने भएकोले प्रदूषण धेरै हुने कुरा नै भएन । यसले मानिसको स्वास्थ्यमा पु¥याउने हानीमा कमि ल्याउ‘छ ।

२.५. पोखरी उत्खननद्वारा चटयाङको रोकथाम
पोखरी भएको स्थानमा रुखहरू अघला हुने र वातावरण आद्र खालको हुने भएकोले वस्तिमा पर्ने चटयाङ जंगलमा पर्न जान्छ । यसले गर्दा चटयाङबाट पनि जोखिम कम हुन जान्छ ।

२.६. पोखरी उत्खननद्वारा जंगली जनावरको रोकथाम
पोखरीमा भएको पानी पिउन पाउने भएको खण्डमा जंगली जनावर वस्तिमा आएर दुःख दिदैनन् । चरा चुरुङ्गिलाई पनि खाद्य तथा पेय जंगलमै पर्याप्त मात्रामा हुन्छ ।

२.६. पोखरी उत्खननद्वारा जलवायु परिवर्तनमा नियन्त्रण
अहिले कोरोना जस्तै सारा विश्वनै जलवायु परिवर्तनबाट पीडित भएको छ । एकै वर्षमा नै नाङ्गा पहाड पनि रुख, बोट, बिरुवाले हरा भरा हुन्छन जसबाट जलवायु परिवर्तन पनि नियन्त्रित हुन्छ । सौन्दर्य पनि बढन जान्छ । पोखरीको वरिपरि पर्यटकलाई विचरण गर्ने अवसर पनि प्राप्त हुन्छ ।

२.६. पोखरीको चौतर्फी फाइदा
यसबाट के थाहा हुन्छ भने पोखरीको चौतर्फी फाइदा हुन सक्तछ । श्रमिक वर्गले काम पाउने हुनाले यसले रोजगारीको पनि सिर्जना गर्दछ । एउटा पोखरी खन्न स्थान अनुसार रु ५००० या कम लाग्ने देखिएको छ ।

२.७. पोखरीको बनोट
पाहाडमा मदेश जस्तो ठूला ठूला पोखरी बनाउन सकिदैन । त्यसकारण टुप्पामा २० फुट वर्गको १.५ः १ झुकाब भएको पिछंधमा ८ फुट बर्ग भएको पोखरी निर्माण गरिएको हो । यसमा १००० घन फुट पानी अट्छ । यसको तीन तिर ढुंगा माटोको तटबन्ध पर्खाल लगाइएको छ र यसको बाहिरको झुुकाब १ः १ राखिएको छ । अहिले बर्दिवास जिल्लाको कालापानी नजिकको बाहुनी झोरामा बनाइएका १०० पोखरीले भारी वर्षा भएको बेला १००००० घन फुट पानी संकलन गर्न सक्तछ । यो पोखरी १ दिनमा ४ जनाले बनाउन सक्छन ।

 

नेपाल सेन्टर फर डीजास्टर मेनेजमेन्ट (एनसडीएम)
मासीक ईबुलेटीन
जुन, २०२१

यस अंकको मुख्य आकर्षण

पोखरी उत्खननद्वारा पहिरो, बाढी, डढेलो तथा प्रदूषणको न्यूनीकरण

प्रा. डा. जीवराज पोखरेल

१.०. परिचय
नेपालमा हरेक वर्ष बाढी, पहिरो, डढेलो तथा प्रदुषणले ठूलो जन तथा धनको हानी हुने गरेको छ । गत वर्ष २०७७ सालमा पहिरोबाट मात्र ३०१ जनाको निधन भएको थियो भने रु ५० करोडको क्षति भएको थियो । त्यसै गरेर बाढीबाट पनि ७२ मानिसको अवसान भएको थियो । डढेलोले सन १९७० देखि २०१३ सम्ममा ७१ जना र सन २००९ मा ३३ जनाको मरण भएको छ । डढेलोले विद्यमान प्रदुषण झन बढेर बाहिर आवत जावत गर्न पनि हानिकारक हुने भन्दै सरकारले घर भित्रमा नै रहन अनुरोध पनि गरेको थियो । त्यति बेला वायु गुण सूचकांक ३०३ सम्म पुगेको थियो । यो सूचकांक १०० भन्दा बढी भएमा स्वास्थ्यलाई हानिकारक हुन्छ । यी सबै विपदलाई अल्पीकरण गर्न विभिन्न विधिको प्रयोग गरेको पाइन्छ । तर पोखरी उत्खनन गरेको खण्डमा यी चारै विपदलाई एकै पटक समाधान गर्न सकिने हुन्छ ।

भर्खरै भारतमा कोरोनाले वितण्डा मचाएको बेलामा माहाराष्ट्र तथा गुजरातमा ताउक्ते समुद्री आधीको आगमनले झन असुविधा सिर्जना गरेको थियो। नेपालमा पनि अहिले कोरोना बढी रहेको र यो असार श्रावणमा चरमोत्कर्षमा पुग्ने भविष्यवाणि भएको छ । यही समयमा बाढी र पहिरो पनि बढ्ने भएकोले नेपालको अवस्था एकदम नै दुःखदायी हुने अनुमान गरिएको छ । एक तिर कोरोनाले दुःख दिएको र देशमा बन्दा बन्दि भएर विशेष गरेर आज श्रम गरेर आजै जीविका गर्ने मानिसलाई हात मुख जोड्न पनि गाह्रो भएको छ । त्यसकारण उनीहरूलाई रोजगारी दिनु पर्ने पनि अवस्था सिर्जना भएको छ । झन अहिले भारतबाट ठूलो संख्यामा मानिस आएकाले उनीहरूलाई पनि रोजगारीको आवश्यकता छ । पोखरी उत्खननले उनीहरूलाई रोजगारी सजिलै सित दिन सकिने छ ।

२.०. पोखरी उत्खनन
पोखरी उत्खनन पुरानो प्रविधि हो । चाणक्यले आज भन्दा २३०० वर्ष अगाडिनै शहरमा जलाशयको निर्माण गर्ने सुझाव दिएका थिए । त्यसैले नेपाल उपत्यकाका विभिन्न शहरमा पोखरी पाइन्छ । त्यसै गरी मधेशमा पोखरी र पाहाडमा आहाल बनाउने चलन थियो । यसले बाढी आउन नदिने, आगलागी भएको बेला पानी उपयोग गर्न सकिने र बाह्रै मास पानी उपलव्ध गराउने जस्ता फाइदा दिएको हुन्छ । समतल ठाउ‘मा ठूला ठूला पोखरी खन्न सकिन्छ । तर पाहाडी भेखमा ४.४ मिटर बर्गका १.५ मिटर गहिरा पोखरी बढी व्यवहारिक हुन सक्तछन् ।
अहिले पोखरीबाट पानी नचुहोस भनेर जियो टेक्सटाइल जस्ता विभिन्न सामाग्रीको प्रयोग गरेको पाइन्छ । तर पहिले पोखरीमा लिसाइलो माटो राखेर पानी नचुहुने व्यवस्था गरिन्थ्यो । यस्तो माटोको परिमाण नेपालमा ३८ प्रतिशत छ । यसमा रातो माटो पनि पर्दछ जसमा पनि रोक्न सक्ने क्षमता हुन्छ । यो नेपालको अधिकांश स्थानमा प्राप्त हुने भएकोले पोखरीको पि‘ंधमा राख्न सकिन्छ । यस्तो खालको माटो सुनसरी जिल्लाको जंगलमा पनि पाइने र यसको माथ्लो पत्रले ५० प्रतिशत पानीलाई चुहुन नदिने कुरो अध्ययनबाट थाहा भएको छ । पानी रोक्ने तथा चुहिन दिने खालको अवस्था आवश्यक भएकोले यो उपयोगी नै छ ।

२.१. पोखरी उत्खननबाट बाढीको रोकथाम
चीन तथा जापानमा पनि परापूर्व काल देखि नै बाढीको रोकथामको लागि पानी पोखरीमा जम्मा गरेर यसलाई नहरद्वारा जग्गाको सिं‘चाइ गर्ने गरेको देखिन्छ । लुुुम्विनीको गुरुयोजना बनाउ‘दा जापानका वास्तुकार केन्जो टांगेले त्यस्तै खालको विधिको प्रयोग गरेका थिए । लुम्विनीमा हरहरा तथा तेलार नदीले गर्दा बाढी आउने हुनाले उनले यस्तो प्रविधि अपनाएका थिए । भिन्न भिन्न स्थानमा सिमान्त रूपमा फरक परे पनि ०.५ प्रतिशत जमिनमा पोखरी खने बाढी नआउने केही अध्ययनले देखाएका छन् ।
नेपालमा पानी पहिले पाहाडमा परेर त्यस पछि खोल्सामा जान्छ । खोल्साको पानी खोलामा मिस्यिन्छ र यस पछि कोशीमा संग्रहित हुन्छ । यसले मदेशमा बाढी आएको बहुुधा देखिन्छ । यदि पाहाडमा पर्ने केही पानीलाई पाहाडमा नै रोक्न सकियो भने बाढी जाने संभावना कम हुन्छ ।

२.२. पोखरी उत्खननबाट पहिरोको रोकथाम
पहिरो पहाडी क्षेत्रमा बढी आउने गर्दछ । पाहाडमा यसको टुप्पामा या यसको नजिक भन्दा पनि अलिक तलतिर खोल्सा बनेर त्यसको वरि परि पहिरो गएको देखिन्छ । यो किन भएको हो भने पानीको गति पाहाडको टुप्पामा बढी ह‘ुदैन । अलिक तलितिर गएपछि गुरुत्वले गर्दा पानीको गति तथा परिमाण दुबैमा वृद्धि हुने भएकोले पाहाडको जति तल गयो त्यत्ति खोल्सा चौडा हुने र पहिरो जाने गर्दछ ।

पोखरीको निर्माण गरेमा पानी यसमा पसेर भलको मात्रा तथा गति कम हुन्छ । जसरी वर्षाको सुरुमा पानीको मात्रा र यसको गति दुबै कम हुने हुनाले पहिरो जादैन, त्यसै गरी पोखरीको निर्माणले पहिराको मात्रामा पनि कमि हुन्छ । पानी पोखरीमा रहेर खोल्सामा नगएपछि खोल्साको सेरोफेरोमा पनि पहिरो जॉदैन ।

हुन त पाहाडमा पोखरी बनाउनाले झन पहिरो जानु पर्ने जस्तो लाग्दछ । तर यो सहि होइन किनभने पोखरीले पानीको गतिलाई कम गर्दछ । पोखरीको पानी यसको तलतिर तथा चारैतिरबाट रसाएर चारै दिशामा फैलिन्छ तर यसले पहिरो नै ल्याइ हाल्दैन । बरु जमिनलाई बाह्रै महिना रसिलो बनाएर राख्दछ ।

नेपालमा सानो तिनो पहिरो वर्ष भरी नै गएको देखिन्छ । हि‘उदमा सुखा पहिरो गएको हुन्छ । तर धेरै जसो पहिरो असारमा सुरु भएर श्रावणमा उत्कर्षमा पुगेको देख्न सकिन्छ । भदौमा पनि असारको जस्तै मध्यम खालको पहिरो गएको हुन्छ ।

सन २००५ देखि सन २०१७ सम्मको असार श्रावणको वर्षालाई अवलोकन गर्दा सबै भन्दा बढी ८५० मिमि वर्षा सन २००७ मा र सबैभन्दा कम ४०० मिमि सन २०१४ मा परेको देखिन्छ । औषतमा लिदा प्रति महिना ३१२ मिमि अर्थात पति दिन १० मिमि पानी पर्दछ । यो अवधिमा जेठमा २.४९, असारमा ८, श्रावणमा १३ र भदौमा १९ मिमि प्रति दिन पानी वाष्पीकरण भएर जान्छ । यदि यो पानी समान तरिकाले दिन भरी पर्ने भए वाष्पीकरण भएर जाने थियो । यसो भएको भए बाढी तथा पहिरो आउने थिएन । तर बाढी र पहिरो त हरेक वर्ष आइ नै रहेको हुन्छ । छोटो समयमा धेरै पानी पर्नाले यस्तो भएको हो । यसको लागि पोखरी बनाउनाले पानी त्यसमा रहने र बेगले तल जान नपाउने भएकोले पोखरीले पहिरोको रोक थाम गर्दछ ।
पानी जोडले परेको बेला पोखरीमा पानी पसेर तिव्रताका साथ तल तिर बग्दैन । यसले पहिरो नजानलाई सहयोग गर्दछ । केही समय पछि आउने वर्षाको लागि पोखरीबाट पानी चुहेर आधा भई सकेको हुन्छ । यसले नयॉ पानीलाई संकलन गरी रहेको हुन्छ भने पुरानो पानीलाई चुह्यिन पनि दिई रहेको हुन्छ । चुह्येको पानीमा गति नहुने भएकोले यसले बग्ने पानीले जस्तो पहिरो ल्याउ‘दैन ।

वर्षाको अन्तिम तिर भने पोखरीमा पानी रही नै रहन्छ किन भने वरिपरिको जमिन पानीले भरपूर हुन्छ । यो पानी बाकी समयमा रही रहन्छ । यसलाई पानी नभएको बेला सि‘चाईको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

२.३. पोखरी उत्खननबाट डढेलोको रोकथाम
डढेलो लाग्नुका प्रमुख कारणमा तापक्रम तथा वायु गतिमा वृद्धि र आद्रतामा कमि जस्ता कारक पर्दछन् । पोखरी भएको स्थानमा तापक्रममा कमि तथा आद्रतामा वृद्धि हुने तथ्य अनुसन्धानबाट रहष्योदघाटित भएको छ । डढेलो लागेकै समयमा पोखरीमा पानी हुने भएकोले यताबाट आउने डढेलोलाई पानीले निभाइ दिन्छ । त्यसकारण पोखरी खन्नाले डढेलोलाई पनि रोक थाम गर्दछ ।

२.४. पोखरी उत्खननबाट प्रदूषणमा कमि
नेपालमा बाह्रै महिना प्रदूषण बढेको पाइन्छ । डढेलोले झन यसलाई बढाएको हामीले गत वर्ष देखीसकेका छौं । तर पोखरीले तापक्रमलाई कम गर्नुका साथै आद्रतालाई बढाएर डढेलोलाई हुन दि‘दैन । यदि भएकै खण्डमा पनि पोखरीको पानीले यसलाई निभाउ‘छ । त्यसकारण पोखरी उत्खननले डढेलोलाई पनि रोकथाम गर्दछ ।

३.०. पोखरी उत्खननको विधि
उत्खनन कार्य साधारण हो । नाप अनुसारको जमिनमा ४.४ मि लम्वाइ, ४.४ मि चौडाइ तथा आधारमा २.५ मि लम्वाइ, २.५ मि चौडाइ र १.५ मिटर गहिराइ भएको पोखरी नक्सामा देखाए जस्तो गरी खनिनु पर्दछ । यसको चारै तिर ६० डिग्रि जति हुने किसिमले भिरालो बनाउनु पर्दछ । यसको आधारमा तथा भिरालोे भागमा चिम्टि माटो हाल्नु पर्दछ । यसको माथि दुबोको चपरिले ढाक्नु पर्दछ । यस्तो पोखरी २ रोपनी जग्गामा एउटा बनाउनु पर्दछ । विशेष गरेर खोल्साको दाया, बाया, तल तथा माथि बनाउनाले यसले बाढी, पहिरो, डढेलो तथा प्रदूषण सबैलाई कम गर्दछ ।

नेपालमा ३८ प्रतिशत जंगल रहेको छ । जंगली स्थानमा पोखरी खन्न गाह्रो हुदैन । किनभने यसमा कसैको पनि नीजि जग्गा पर्दैन । चिम्टे माटो पनि पाइन्छ । त्यसै गरी दुबोको चपरि पनि खोज्न टाढा जानु पर्दैन । तर वस्तिको तल्तिर मास्तिर पोखरी बनाउन गाह्रो हुन सक्तछ । वस्ति भएको स्थानमा पनि सरकारी जग्गा विद्यमान रहन्छन् । यस्ता जग्गामा पोखरी बनाउन सकिन्छ । यदि यो संभव भएन भने वस्तिको मास्तिरबाट भल काटेर तथा देखिएका चिरा पुरेर पहिरोबाट सुरक्षित हुन सकिन्छ । मधेशमा पोखरीमा माछापालन गरेर धान उत्पादन भन्दा ४० गुणा बढी आर्जन गर्न सकिन्छ । देशको क्षेत्रफल १,४७,५१६ को ०.५ प्रतिशतले हुन आउने ७३५ वर्ग कि मि पोखरी खन्न सक्यो भने बाढी, पहिरो, डढेलो तथा प्रदूषणलाई सदाको लागि समाधान गर्न सकिन्छ । यसको लागि एउटा स्थानीय सरकारले १ वर्ग कि मि पोखरी निर्माण गर्नु पर्दछ । उपर्युक्त नापको एउटा पोखरी खन्दा प्रति वर्ग मि रु ३५० पर्दछ र यसको लागि २ जना अर्ध प्रवीण र ३ जना श्रमिकको आवश्यकता पर्दछ ।

 

४.०. निष्कर्ष
नेपाल एक मात्र नभई अनेक प्राकृतिक विपदबाट हरेक वर्ष प्रभावित हुने गरेको छ । यसमा बाढी, पहिरो, डढेलो तथा प्रदूषण मुख्य छन् । पोखरी खनेको खण्डमा यिनीहरूलाई सहजताका साथ सामना गर्न सकिन्छ । किनभने पानी परेको स्थानमा नै रोकिएर रहने भएकोले बाढी कम आउने, पानीको गति बढी नहुने हुनाले पहिरो कम जाने, तापक्रम कम र आद्रता बढी हुने भएकोले डढेलो कम लाग्ने र डढेलो नलागेपछि प्रदूषणमा पनि वृद्धि नहुने हुनाले यो प्रविधि सारै उपयोगी हुन सक्तछ । यसको लागि खाली खन्ने तथा दुवोको चपरिले पुर्ने जस्ता साधारण श्रमिकले पनि गर्न सक्ने दुइवटा काम मात्र गर्नु पर्दछ । हरेक दुई रोपनीको बीचमा १० घन मिटर जति क्षेत्रफलको पोखरी खन्नाले यो उद्देश्यको परिपूर्ति हुन सक्तछ ।


References

Chundi Chen et al, 2016, Incorporating landscape connectivity into household pond configuration in a hilly agricultural landscape, International Consortium of Landscape and Ecological Engineering and Springer Japan

D Scott Munro et al, 1997, Rainfall, evaporation and runoff responses to hillslope aspect in the Shenchong Basin, Catena, 29(1997), 131-144

Gautam Tilak, 2013, Soil Characteristic in moist tropical district of Sunsari, Nepal Journal of Science and Technology

Kumar Monoj et al, 2015, Environmental Perspectives of Pond Ecosystems: Global Issues, Services and Indian Scenarios, Current World Environment, Vol 10(3), 848-867

Sharma Til Prasad Pangali et al, 2019, Review of Flood Disaster Studies in Nepal, International Journal of Disaster Risk Reduction, 34(2019), 18-27

Tomasweski et al, 2005, The impact of cooling ponds in north central Texas on Dairy Farm Performance, Journal of Dairy Science, Volume 88, Issue 6, p 2281-2286

Wei et al, 2007, The effect of land uses and rainfall regimes on runoff and soil erosion in the semi-arid loess hilly area, China, Journal of Hydrology, Elsivier

  1. A virtual talk program on “Covid-19 Pandemic: Experience Sharing from Australia & Nepal and Way Forward” was organized by NCDM in collaboration with the Queensland University of Technology (QUT), Nepal Academy of Science and Technology (NAST), Disaster Preparedness Network-Nepal (DPNet) and Department of Geology, Tribhuvan University (TU) on 5 May 2020 ((23 Baisakh 2077).

 

  1. A Training Program on “Disaster Risk Management (DRRM)” was organized by NCDM in collaboration with dZi Foundation from 5 – 7 January 2021 (21– 23 Paush 2077) in Kathmandu, Nepal. The training program was designed for the staff of dZi. The course provided basic insights on concepts and fundamentals of Disaster Risk Reduction including the theoretical and practical aspects.

 

  1. A Training and Field Visit Program on “Disaster Risk Management at the Community Level” was organized by NCDM for dZi Foundation from 2 – 4 April 2021 (20 – 22 Chaitra 2077) in Bung, Solukhumbu district. The training and field visit program was developed for the staff of dZi, Executives of Village Municipals, DRR stakeholders of the local community and other local DRR stakeholders. The main objectives of the training and field visit program were to provide knowledge to the participants on the general concept of disaster preparedness, response and recovery systems. A field visit program was carried out in a disaster-affected area to find out the causes and consequences of the disasters. At the end of the training, a practical and comprehensive hazard-specific “Action Plan” was developed.

 

यो वर्ष मध्य र पूर्वी तराईमा पानी नपरी हिउँद गयो । पहाड र हिमालका अधिकतर ठाउँमा पानी परेन । देशभरको हिसाब गर्दा गएका हिउँदमा औसतको एक चौथाई मात्र पानी पर्‍यो (हे. चित्र १)। वर्षा ऋतु शुरु हुन अगाडी बैशाख र जेठ महिनामा पनि उति राम्रो पानी परेन। असारमा औसत भन्दा धेरै वर्षा भयो र साउनमा पनि त्यस्तै होला जस्तो छ (हे. चित्र २)। तैपनि हिउँदमा फेरि खडेरीले सताउने हो कि भन्ने त्रास छ।

चित्र १ हिउँद अवधिको औसत वर्षा र गत हिउँदको वर्षा

चित्र २ मनसुन अवधिको औसत वर्षा र यसपटक हालसम्मको वर्षा

स्रोतः जल तथा मौसम विज्ञान विभाग

आजकल वर्षाको प्रकृति बदलिएको छ। ‘ओछ्यान मै हिउँ पार्ने’ गरी पानी पार्ने माघे झरी र ‘कर्सामै मूल पलाउने गरी’ झमझम पर्ने साउने झरी’ केही बुढापाका मान्छेका सम्झनामा मात्रै होलान्‌। नत्र एकादेशका कथा भैसके। हामीले विकास निर्माण, खेतिपाति, चरनधरन गर्दा जमिनको गुण नबिग्रने गर्नु पर्नेमा झन बिग्रेको

छ। त्यसैले हाम्रा पाखा पखेरा, उपत्यका, मधेशमा वर्षाको पानी राम्ररी सोस्न र सञ्चय गर्न सक्ने क्षमतामा ह्रास हुँदै गएको छ।

एकातिर वर्षाको प्रकृति बिग्रेको, अर्कोतिर जमिनको सोस्ने शक्ति खलवलिएको अवस्था छ अहिले। यस्तो स्थितिमा उत्ति वा बढी परिमाणमा पानी परे पनि एकछिन मुसलधारे पानी परेर बिदो भयो भने जमिनमा कम मात्रै पानी अडिन्छ। बढी पानी चाहिँ उतिखेरै बगेर जान्छ। यसरी बगेर जाने पानीले सँगसँगै माटो बगाएर लान्छ, पहिरो र बाढी जगाउँछ। उता हिँउदमा कम पानी परेपछि मूल चाँडै सुक्छन्। यसरी पानीको सन्तुलन बिग्रिएर ज़मीन सुख्‍खा हुन थाल्छ। आजकल यस्तै हुँदैछ – वर्षायामको पहिलो झरि मै बाढी पहिरोको उत्पात, वर्षा रोकिएको केही दिन मै मूल सुकेर खानेपानीको समस्या।

हिउँदमा पानी जोहो गर्न हामीले वर्षायाममा आएको पानीलाई सकेसम्म बढी जमिनमा सोस्‍ने र जलाधारमा अडिने वातावरण मिलाउनुपर्छ। दक्षिण अमेरिकी देश–पेरूमा पनि यस्ता समस्या परेका थिए। त्यहाँका स्थानीय मानिसले सिमित समयमा परेको पानीलाई जलाधारमा सञ्चित गरेर अर्को ऋतुमा हुने सुख्खाको सामना गरेका अनुभब छन्‌। हाम्रो छिमेकी देश भारतमा पनि यस्ता कैयौं सफल उदाहरण छन्‌। मध्य प्रदेशका धेरै समुदायले वर्षाको पानी संग्रह र संरक्षण गरेर सुख्‍खाको सफलतापूर्वक सामना गरेका छन्।[i]

हाम्रो हिमाली धरातलसँग मिल्दोजुल्दो पेरूको अङ्कश क्षेत्रमा वर्षा/हिमपातको प्रकृतिमा बदलाव आएको छ। अङ्कश क्षेत्रमा किसानले वर्षा र हिमपातबाट परेको पानीलाई जमिनमा सोस्न र संरक्षण गरेर राख्‍न गरेका प्रयाशहरू हामीले यहाँ पनि गर्न सकिने खालका छन्। प्रयाश सामान्य लाग्न सक्छन् तर पर्यावरणीय हिसावले अत्यन्तै महत्वपूर्ण छन् । उनीहरूले हिउँपर्ने उपल्लो क्षेत्रमा स-साना कुलेसा बनाएर हिउँ थुप्रिन, पग्लेपछि पाखाभित्र सोसिने व्यवस्था गरेका छन्। पाखामा परेको हिउँ छिट्टै पग्लन्छ भने कुलेसोमा लामो समयसम्म थेगिन्छ। ठुला खाडल भन्दा मिलाएर बनाइएका धेरै संख्यामा रहेका कुलेसाहरू पाखाका वोट विरुवा र घाँसपातलाई मात्र नभई पहाडको फेदीतिरका मूहानहरूमा आउने पानी र जलाधारमा पानीको सन्तुलन कायम राख्‍न निकै उपयोगी हुन्छन्। ‘वृक्षारोपण जस्तै यो एक किसिमको जलरोपण हो।’ हामीलाई भ्रमणमा लगेका पेद्रो फारादासले भनेका थिए।

पानीको सदुपयोगमा समेत उनीहरू किफायती उपाय अपनाउँछन्। कम पानी चहिने, जमिनको चिस्यान कायम गरेर उब्जाउन सकिने वाली छनोट गर्छन्‌ । उनीहरूले हावापानीमा अनुकूल हुन सक्ने क्षमता भएका रैथाने जाति-प्रजातिका वालीनालीको अनुसन्धान र विकास गरेका छन्‌।[ii] स-साना र प्रकृति-मैत्री यी स्थानीय पहलका साथै अङ्कसका किसानले आफुहरूले संरक्षण र सम्बर्द्धन गरेका रैथाने जातका आलु र मकैको बारेमा हामीलाई बताएका थिए।

पानी जोहोका लागी नेपालमा गर्न सकिने अनगिन्ति उपाय छन्। सबैभन्दा असल अभ्यास त हाम्रै परम्परागत पोखरी हुन्। तराई, पहाड, हिमाल जताततै सार्वजनिक प्रयोजनका लागि पोखरी खन्ने, वरपिपल वा अरु छहारी दिने रुख रोप्ने हुर्काउने, बिसाउने चौतारो बनाउने, बाटो सोहोर्ने (बाटो सफा गर्ने साथै मरम्मत गर्नेलाई भनिने – खासगरी दशैंमा यो झारा लगाएर गर्ने चलन थियो) सँस्कार थिए हाम्रो समाजमा। यस्ता कामलाई यज्ञ गर्नु, तीर्थ जानु र अन्य दान भन्दा पनि उत्तम धर्मकर्म मानिन्थ्यो। यी कामले अरुलाई पनि अभिप्रेरित गर्थै। कुवा खनेको घाँसीका कुराले नेपाली भाषाका आदिकवि भानुभक्त आचार्यलाई आफुले त्यस्तो असल काम गर्न नसकेकोमा आत्मग्लानि भएको थियो।

कुवा, इनार खन्ने, डाँडामा पोखरी बनाएर वर्षाको पानी एकत्रित गरी सङ्कलन गर्ने अभ्यास प्रकृतिसँग अनुकूल त हुन् नै, सबैभन्दा उचित वैज्ञानिक स्थानीय उपाय पनि हुन्‌। टोलैपिच्छे पोखरी जतन गरे वर्षामा भल बाढी कम हुन्छ, जम्मा भएको पानी हिउँदमा प्रयोग गर्न हुन्छ, पानी सोसिएर इनार, कुवा, मूलमा पानी आइरहन्छ। पोखरी ठुलो छ भने त माछा पाल्न पनि सकिन्छ। पोखरी सफा राख्‍ने र कोही नडुबून् भनेर सुरक्षात्मक उपाय भने अपनाउनु पर्छ।

कङ्क्रिटका पोखरी बनाएर वा पोखरीका पिँधदेखि डिलसम्म प्लाष्टिक विछ्याएर पनि वर्षाको पानी सङ्कलन गर्न सकिन्छ। यस्तो प्रविधिले साना खेती र अकाशे पानी सङ्कलन र आपूर्ति हुन्छ तर प्राकृतिक जल-चक्रलाई त्यति आड हुँदैन किनभने यसबाट जमिन सिञ्चित हुन पाउँदैन।

यदि हामीले खाने पानीको आपूर्तिलाई निरन्तर गर्नु छ भने त्यसको मूहानबाट सधैं पानी आइरहनै पर्छ। वर्षाको पानी सोसिएर जलाधार पुनर्भरण नभए मूल, इनार, चापाकल, बोरिङ्ग आदिबाट हामीले निकालेको पानी कसरी परिपूर्ति हुन्छ त?  सो नहुँदा अहिले पहाडमा पानीका मूल सुक्ने, तराईमा इनार, नल सुक्ने, धेरै गहिरोसम्म नल धसाउन पर्ने स्थित आएको हो ।

घर वा टोलमा खानेपानीको धारा आउनाले इनार, कुवा, पोखरी संरक्षणमा चासो हराउँदै गयो। मोटरबाटो बने पछि चौतारो वा हिड्ने बाटो बनाउने चलन पनि हराउँदै गए। अब त सबै कुरा सरकारले गरिदिनु पर्छ भन्ने मान्यता आउन थाल्यो। वर्षामा परेको पानी राम्ररी सोसिने व्यवस्था नगरे हामीलाई हिउँदमा सधै पानीको हाहाकार हुनेछ। हिउँदमा हुने सुख्‍खाको सामना गर्न वर्षाको पानीलाई जलाधारमा सञ्चय गर्नुको विकल्प नै छैन। हामी वर्षायामका लागि चाहिने दाउरा हिउँदमा जम्मा पारेर कट्कुरोमा राख्छौं। त्यसरी नै हिउँदका लागि वर्षाको पानी जम्मा पारेर राख्‍ने विभिन्न उपाय गर्नै पर्छ।

कमला नदीको बाढी पूर्वसूचना र विपद् पूर्वतयारीका शिलशिलामा सम्वत् २०७३ देखि २०७६ सम्म धनुषा ज़िल्लामा गैरहने र सिक्ने मौका मिल्यो। जनकपुरका रामआश्रय यादवले जनकपुर क्षेत्रको परिवर्तनको आफ्‍नो अनुभव बताएका थिए। ‘धेरै पोखरी थिए। जनकपुरमा अन्यत्र भन्दा कम गर्मी हुन्थ्यो, नलमा पानी कहिल्यै सुक्दैनथ्यो, हरियाली थियो जताततै आँपका बगैँचा थिए। तर अहिले पोखरी बगैंचा मासिँदै गए। कैयौं फुट तल पाइप धसाउँदा पनि नलमा पानी आउँदैन। बोरिङ्गले तान्दा जमिनको पानी झन् तल घटेको छ । अलिकति वर्ष्यो कि बाढ भैहाल्छ अनि पछि सुख्खा। जमिनमा सोसिने, पोखरीमा गएर जम्मा हुने ठाउँ छैन नि त।’ तर हिजो आजका विकास वा विपद् जोखिम कम गर्ने योजनामा उनले भनेका परिवर्तनको हेक्का राखिँदैन। दोहन र कङ्क्रिटको प्रयोगबाट अधिकारीहरूलाई हुने लाभको अर्थराजनीतिका कारण प्रकृतिमा आधारित समाधानमा उनीहरूको चाख जगाउनै मुश्किल हुन्छ।

मधेस, भावर, उपत्यका जस्ता समथर भूमिमा सतहको प्राकृतिक माटो रहने दिने, प्राकृतिक घोल, नालाहरू पुरिन नदिने, नदी, पोखरी किनारा, सडक किनार आदिमा बाँस निगालो र रैथाने रुखविरुवा संरक्षण गर्ने, वन वगिया जगेर्ना गर्ने, नदीका बगर उत्खनन्र दोहन नियन्त्रण गर्ने हो भने अझै पनि जलाधार पुनर्भरण सम्भव छ। गतिला परम्परागत अभ्यासहरू अपनाएर सुरक्षित दिगो विकास गर्न सकिन्छ। प्रकृतिको जगेर्ना गर्न प्राकृतिक उपाय नै चाहिन्छन्।

पहाड र हिमालमा जलाधार संरक्षण संवेदनशील पद्धति हो। घना जङ्गल भएका क्षेत्रमा पनि पहिरो गएका छन्। पहाडमा जमिनको भिरालोपना, माटोको किसिम, जमिनको मुनि रहेको चट्टानको अवस्थाले वर्षाको पानी सोसिने, अडिने र मूलबाट बाहिर निस्कने प्रक्रिया निर्धारण गर्छन्। जस्तैः- पहिरो जाने जोखिम भएका ठाउँमा पोखरी बनाउँदा झनै जोखिम बढ्न सक्छ। त्यसैले जलाधार क्षेत्र र त्यसको भौगर्भिक अवस्था पहिचान गरेर पानीका मुहानका लागि जलाधार संरक्षणका काम गर्नु उपयुक्त हुन्छ।

हिमाल, पहाड र तराईमा माटोको पिँध र डिल भएका पोखरी सम्बद्र्धन गर्ने अभियानलाई अगाडि बढाउनै पर्छ। उपयोग नभएका इनार, सुकेका तलाउमा कुलो, बलेसीबाट जलरोपण गर्नुपर्छ। यसलाई परम्परागत असल मान्यतासँग सामञ्जस्यता ल्याउन जरुरी छ। जलाधार संरक्षणमा राजनीतिक समर्थन जुटाउनु अपरिहार्य छ।   स्वागत द्वार र भ्यु टावर बनाउने चलनलाई पोखरी र चौतारो बनाउने चलनले जित्नै पर्छ। हिउँदको सुख्खाले खानेपानीको हाहाकार, चारैतिर डढेलो, हावामा धुँवा, धुलो, जमिनलाई सुख्खा र मरुभूमि सरह बनाउँदैछ। टावरबाट यस्तो सेरोफेरो हेरेर कसलाई रमाइलो होला र!

[i] https://www.hydratelife.org/the-story-of-ralegan-siddhi-bringing-water-back-to-life/

[ii] https://www.preventionweb.net/files/13927_doc18005contenido.pdf. Last accessed on 31 July 2021